Ten psychologiczny tekst dedykuję wszystkich ofiarom, rodzinom i świadkom wypadków oraz policjantom, ratownikom medycznym, strażakom i dziennikarzom pracującym na codzień w sytuacji narażenia na ekspozycję scen drastycznych.
Zespół stresu pourazowego (PTSD) to zaburzenie psychiczne, które rozwija się u niektórych osób na skutek doświadczenia lub bycia świadkiem skrajnie traumatycznego wydarzenia zagrażającego życiu lub zdrowiu. Wydarzenie takie wykracza poza zwykłe stresory i zdolność jednostki do poradzenia sobie z nim. Przykładami traum mogą być udział w działaniach wojennych, klęski żywiołowe, poważne wypadki komunikacyjne, akty przemocy fizycznej lub seksualnej, ataki terrorystyczne czy bycie ofiarą lub świadkiem napaści. Nie każda osoba po traumie rozwinie PTSD – większość ludzi doświadcza co najwyżej przejściowych objawów stresu, które z czasem ustępują. Jeśli jednak objawy utrzymują się dłużej niż miesiąc od zdarzenia i powodują wyraźne cierpienie lub problemy w codziennym funkcjonowaniu, może to wskazywać na PTSD. Niekiedy początek zaburzenia bywa opóźniony – symptomy mogą pojawić się po kilku tygodniach, a nawet miesiącach od traumy.
Główne objawy PTSD
PTSD charakteryzuje się trzema głównymi grupami objawów: ponowne przeżywanie traumy, unikanie oraz utrzymujące się poczucie zagrożenia. W klasyfikacji diagnostycznej DSM-5 objawy te ujęto w czterech kategoriach (intruzje, unikanie, negatywne zmiany myślenia i nastroju oraz pobudzenie/reaktywność). Do typowych objawów należą:
- Natrętne ponowne przeżywanie wydarzenia traumatycznego – osoba doświadczająca PTSD może mieć nawracające, niechciane wspomnienia traumatycznego zdarzenia, realistyczne koszmary senne lub tzw. flashbacki (nagłe „przebłyski” wspomnień, wrażenie ponownego przeżywania sytuacji). Takie intruzje mogą być wywoływane przez bodźce przypominające o traumie lub pojawiać się spontanicznie. Towarzyszy im silny lęk, panika albo reakcje fizjologiczne (np. kołatanie serca, pocenie się).
- Unikanie – osoba z PTSD stara się unikać wszelkich przypomnień o traumie. Może unikać miejsc, osób, rozmów, czynności czy sytuacji związanych z wydarzeniem, a także powstrzymywać się od myślenia czy mówienia o nim. Unikanie ma na celu zmniejszenie cierpienia, lecz często utrudnia normalne funkcjonowanie (np. ktoś po wypadku samochodowym unika jazdy autem, przez co ma trudności z dojazdem do pracy).
- Negatywne zmiany w myśleniu i nastroju – traumie często towarzyszy długotrwały stres emocjonalny. Osoby z PTSD mogą odczuwać ciągły lęk, przygnębienie, gniew, wstyd lub poczucie winy (np. przekonanie, że zrobiły coś złego albo że mogły zapobiec tragedii). Typowe jest także poczucie oderwania od innych i zobojętnienie emocjonalne – trudność w odczuwaniu pozytywnych emocji, radości czy satysfakcji. Często występują problemy z pamięcią dotyczące samego traumatycznego zdarzenia lub zniekształcone przekonania na temat siebie i świata (np. „nikomu nie można ufać”).
- Wzmożone pobudzenie i reakcje stresowe – PTSD wiąże się z ciągłym stanem zwiększonej czujności, jak gdyby zagrożenie nadal trwało. Osoby mogą być nadmiernie pobudzone, drażliwe, łatwo wpadać w złość, mieć gwałtowne reakcje na niespodziewane bodźce (tzw. efekt „przesadnego strachu”), a także cierpieć na problemy ze snem (bezsenność, koszmary) i koncentracją. Często opisują uczucie bycia w ciągłym napięciu lub „na straży”, co bywa wyczerpujące.
Warto dodać, że u części chorych mogą wystąpić także objawy dysocjacyjne – poczucie nierealności (derealizacja) lub oderwania od siebie (depersonalizacja), tak jakby wydarzenia nie dotyczyły ich bezpośrednio. Objawy te nie są wymagane do rozpoznania PTSD, ale czasem współwystępują i dodatkowo komplikują obraz zaburzenia.
Przyczyny i czynniki ryzyka
Bezpośrednią przyczyną PTSD jest przeżycie traumatycznego wydarzenia – do rozwoju zaburzenia może dojść po każdej sytuacji, w której człowiek doświadcza intensywnego strachu, grozy, bezradności i realnego zagrożenia życia lub zdrowia. Najczęstsze traumy prowadzące do PTSD to m.in. udział w wojnie i działaniach zbrojnych, bycie ofiarą przemocy fizycznej lub seksualnej (np. napaści, gwałtu), klęski żywiołowe (powódź, trzęsienie ziemi), katastrofy spowodowane przez człowieka (wypadki komunikacyjne, pożary, ataki terrorystyczne) czy nagła utrata bliskiej osoby w dramatycznych okolicznościach. Istotne jest również bycie świadkiem takiego zdarzenia (np. obserwowanie czyjejś gwałtownej śmierci lub przemocy) – to również może wywołać traumę i skutkować PTSD.
Nie wszyscy wystawieni na traumę rozwiną zaburzenie stresowe pourazowe. Zidentyfikowano szereg czynników ryzyka, które zwiększają podatność na PTSD. Należą do nich m.in. wielokrotna lub szczególnie ciężka ekspozycja na traumy (zwłaszcza w dzieciństwie), brak wsparcia społecznego czy rodzinnego po traumatycznym wydarzeniu, wcześniejsze problemy psychiczne, a nawet czynniki biologiczne i cechy osobowości. Na przykład osoby, które doświadczyły traumy w dzieciństwie lub które po wydarzeniu pozostały bez pomocy ze strony bliskich, mają większe ryzyko rozwinięcia PTSD niż te, które otrzymały wsparcie psychologiczne i emocjonalne.
Leczenie PTSD
PTSD jest zaburzeniem uleczalnym – istnieją skuteczne metody terapii, które pozwalają złagodzić objawy i poprawić funkcjonowanie osoby dotkniętej tym zaburzeniem. Zaleca się możliwie wczesne podjęcie leczenia, ponieważ im szybciej otrzyma się pomoc, tym większa szansa na pełne wyzdrowienie. Podstawą leczenia jest psychoterapia, często uzupełniana farmakoterapią; kombinacja tych podejść uznawana jest za najbardziej efektywną.
- Psychoterapia (terapia traumy) – Najskuteczniejsze są terapie ukierunkowane na przepracowanie traumy. Należą do nich różne formy terapii poznawczo-behawioralnej, zwłaszcza terapia poznawcza ukierunkowana na traumę (ang. Cognitive Processing Therapy) oraz terapia z przedłużoną ekspozycją na wspomnienia traumatyczne (ang. *Prolonged Exposure Therapy). W tych podejściach pacjent uczy się oswajać lęk związany z traumą poprzez kontrolowane przypominanie sobie wydarzeń lub stopniowe konfrontowanie się z sytuacjami wywołującymi lęk, co z czasem zmniejsza siłę reakcji stresowej. W praktyce terapeutycznej wykorzystuje się także EMDR (ang. Eye Movement Desensitization and Reprocessing), czyli odwrażliwianie za pomocą ruchów gałek ocznych – metodę, która pomaga mózgowi przetworzyć traumatyczne wspomnienia w bezpiecznych warunkach terapeutycznych. Dla dzieci i młodzieży stosuje się zmodyfikowane, traumatyczno-sensytywne terapie CBT, dostosowane do wieku. Ważnym elementem psychoterapii jest również edukacja na temat PTSD oraz nabywanie przez pacjenta umiejętności radzenia sobie ze stresem i negatywnymi emocjami w codziennym życiu.
- Farmakoterapia (leczenie farmakologiczne) – Leki nie usuwają przyczyny PTSD, ale mogą skutecznie łagodzić jego objawy, co często umożliwia efektywniejszą terapię psychologiczną. Najczęściej stosuje się leki przeciwdepresyjne z grupy SSRI (selektywne inhibitory wychwytu zwrotnego serotoniny), takie jak sertralinaczy paroksetyna. Leki te zostały zatwierdzone do leczenia PTSD i pomagają m.in. zmniejszyć nasilenie lęku, obniżonego nastroju, uczucia przytępienia emocjonalnego czy drażliwości. W niektórych przypadkach lekarze przepisują także inne środki – na przykład leki nasenne lub przeciwlękowe – aby opanować specyficzne dolegliwości (np. bezsenność, koszmary senne) towarzyszące PTSD. Ważne jest, by farmakoterapia była prowadzona pod opieką specjalisty – wyłącznie lekarza i to najlepiej psychiatry, który dobierze odpowiedni lek i dawkę oraz będzie monitorować postępy pacjenta.
- Wsparcie społeczne i edukacja – Integralnym elementem zdrowienia jest wsparcie ze strony bliskich oraz zrozumienie natury zaburzenia. Psychoedukacja pomaga zarówno pacjentom, jak i ich rodzinom zrozumieć PTSD i nauczyć się, jak reagować na objawy. Grupy wsparcia dla osób z PTSD lub terapia rodzinna mogą dodatkowo ułatwić radzenie sobie z poczuciem izolacji – dzielenie się doświadczeniami z osobami, które przeżyły podobne traumy, często bywa bardzo pomocne.
Podsumowując, PTSD to poważne zaburzenie lękowe związane z traumą, objawiające się ciągłym przeżywaniem stresu pourazowego, unikaniem i nadmiernym pobudzeniem. Jego przyczyną jest ekstremalny stres traumatyczny, choć nie u każdego doświadczonego traumy się rozwinie. Rozpoznanie wymaga utrzymywania się objawów co najmniej przez kilka tygodni (według DSM-5 – ponad miesiąc) od zdarzenia oraz znacznego cierpienia lub upośledzenia funkcji życiowych pacjenta. Na szczęście istnieją skuteczne metody leczenia PTSD – przede wszystkim psychoterapia traumy, często wspierana lekami. Odpowiednio leczone osoby z zespołem stresu pourazowego mają dużą szansę na powrót do normalnego funkcjonowania i odzyskanie kontroli nad swoim życiem.
Źródła:
Tekst inspirowany za: https://psycholog.click/uwazaj-ekspozycja-na-sceny-smieci-moze-kosztowac-ptsd/
Światowa Organizacja Zdrowia (WHO), ICD-11 – definicja PTSD; American Psychiatric Association, DSM-5 – kryteria diagnostyczne PTSD; National Institute of Mental Health (NIMH) – materiały edukacyjne na temat PTSDnimh.nih.gov; American Psychiatric Association – informacje dla pacjentów o PTSD; materiały szkoleniowe i artykuły przeglądowe dotyczące PTSD.